فضل بن شاذاناِبْنِ شاذان، ابومحمد فضل بن شاذان بن خلیل اَزْدی نیشابوری (د ۲۶۰ق/ ۸۷۴م)، متکلم و فقیه امامی است. فهرست مندرجات۲ - اساتید ۳ - اصحاب امام هادی ۴ - سفر به نیشاپور ۵ - وفات ۶ - برجسته‌ترین جنبه علمی ۷ - معتقد به عقاید امامیه ۸ - نظرات ویژه ۹ - شرکت در مجالس مناظره ۱۰ - رابطه با امام حسن عسکری ۱۱ - درگیر با گروه‌های فکری ۱۲ - شناخته شدن به عنوان فقیه ۱۳ - ثقه بودن ۱۴ - آثار ۱۵ - آثار منسوب ۱۶ - فهرست منابع ۱۷ - پانویس ۱۸ - منبع ۱ - شرح حالدر مورد زندگی او اطلاعات دقیقی به دست نرسیده و رفع تناقض بین اطلاعات پراکنده موجود نیز تا حدّی مشکل است. ظاهراً اصل او از نیشابور بود، اما نسب وی به قبیله عرب اَزْد می‌رسید. پدرش شاذان بن خلیل خود از محدّثان امامیه به شمار می‌آمد. آنگونه که از روایت کشّی بر می‌آید، او مدتی پس از وفات هارون عباسی (۱۹۳ق) به همراه پدرش به بغداد آمد و در حالی که هنوز به سن بلوغ نرسیده بود، در قطیعة الربیع بغداد نزد یکی از مقریان به نام اسماعیل بن عباد به آموختن قرآن پرداخت. [۳]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۱۵، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۴]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۹۱ -۵۹۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۲ - اساتیداو در بغداد از مشایخی چون محمد بن ابی عمیر (د ۲۱۷ق) بهره برد و با حسن بن علی بن فضّال آشنا گردید. [۶]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۱۵، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۷]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۹۱ -۵۹۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
براساس آنچه گذشت و خواهد آمد، حضور او در بغداد نمی‌تواند از ۱۹۳-۲۰۳ق/ ۸۰۹ - ۸۰۸م فرا‌تر باشد. ابن شاذان سپس به کوفه رفت و در آن‌جا از مشایخی چون حسن بن محبوب، احمد بن محمد بن ابی نصر، صفوان بن یحیی و نصر بن مزاحم منقری بهره جست. [۹]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۱۵، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۱۰]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۹۱ -۵۹۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۱۱]
فضل ابن شاذان، مختصر اثبات الرّجعة، ج۱، ص۲۰۸، به کوشش باسم موسوی، تراثنا، قم، ۱۴۰۹ق، شم ۱۵.
[۱۲]
فضل ابن شاذان، مختصر اثبات الرّجعة، ج۱، ص۲۰۹، به کوشش باسم موسوی، تراثنا، قم، ۱۴۰۹ق، شم ۱۵.
[۱۳]
فضل ابن شاذان، مختصر اثبات الرّجعة، ج۱، ص۲۱۳، به کوشش باسم موسوی، تراثنا، قم، ۱۴۰۹ق، شم ۱۵.
[۱۴]
محمد طوسی، الغیبة، ج۱، ص۲۷۱، تهران، ۱۳۹۸ق.
با توجه به روایت او از داوود بن کثیر کوفی [۱۵]
شرف‌الدین استرابادی، تأویل الا¸یات، ج۱، ص۱۹، قم، ۱۴۰۷ق.
که در حدود ۲۰۳ق وفات یافته و ظاهر حکایت کشی که دلالت بر حضور ابن شاذان در کوفه در زمان حیات طاهر ذوالیمینین (د ۲۰۷ق) دارد، [۱۶]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۱۶، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
می‌توان حداقل اقامت او در کوفه را در فاصله ۲۰۳-۲۰۷ق دانست. ابن شاذان به واسط نیز رفته است. [۱۷]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۲۵۵، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
در میان مشایخ او برخی محدّثان بصری چون حمّاد بن عیسی، محمد بن جمهور عمّی و ابوجعفر بصری دیده می‌شوند، ولی دلیلی بر اثبات حضور او در بصره در دست نداریم. [۱۸]
محمد کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۱۳، تهران، ۱۳۷۷ق.
[۱۹]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۴۱۱، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۲۰]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۴۸۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
در عبارت مبهمی از نجاشی آمده که ابن شاذان صحبت امام جواد (علیه السلام) ( امامت : ۲۰۳-۲۲۰ق) را درک کرده و از آن حضرت روایت کرده است، ولی احتمال دارد این خبر مربوط به پدر فضل بوده باشد. [۲۲]
محمد ابن شهر آشوب، المناقب، ج۴، ص۳۸۰، قم، چاپخانه علمیه.
۳ - اصحاب امام هادیطوسی در رجال [۲۳]
محمد طوسی، الرجال، ص۴۲۰، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۰م.
ابن شاذان را در شمار اصحاب امام هادی (علیه السلام) (امامت: ۲۲۰-۲۵۴ق) آورده است. با توجه به حضور ابن شاذان در عراق در ربیع اول سده ۳ق، احتمال روایت مستقیم او از این دو امام وجود دارد، اما اینکه در آثار ابن بابویه به احادیثی برمی‌خوریم که حاکی از استماع مستقیم ابن شاذان از امام رضا (علیه السلام) است و گاهی تصریح شده که این استماع در زمانی نسبتاً طولانی انجام گرفته، امری غریب است، [۲۴]
محمد ابن بابویه، التوحید، ج۱، ص۱۳۷، به کوشش هاشم حسینی، تهران، ۱۳۸۷ق.
[۲۵]
محمد ابن بابویه، التوحید، ج۱، ص۲۷۰، به کوشش هاشم حسینی، تهران، ۱۳۸۷ق.
[۲۶]
محمد ابن بابویه، الخصال، ج۱، ص۵۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۹ق.
[۲۷]
محمد ابن بابویه، عیون الاخبار، ج۲، ص۱۱۹، نجف، ۱۳۹۰ق.
ولی صحبت او را با آن حضرت، برقی، [۲۸]
احمد برقی، الرجال، ج۱، ص۵۳ - ۵۵، تهران، ۱۳۴۲ش.
طوسی [۲۹]
محمد طوسی، الرجال، ص۳۸۵، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۰م.
و نجاشی [۳۰]
احمد نجاشی، الرجال، ج۱، ص۳۷، به کوشش موسی زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
تأیید نکرده‌اند و کشی به تکرار روایات با واسطه او را از امام رضا (علیه السلام) آورده است. [۳۱]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۲۰۳، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۳۲]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۴۸۵، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش. >محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۴۸۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۴ - سفر به نیشاپوربا توجه به اینکه امام رضا (علیه السلام) تا ۲۰۱ق در مدینه بوده و از آن تاریخ تا ۲۰۳ق به عنوان ولیعهد مأمون از مدینه به سوی خراسان حرکت کرده و در آن‌جا سکنی گزیده است، استماع مستقیم ابن شاذان از آن حضرت، آنهم برای مدتی قابل ملاحظه بعید می‌نماید. ابن شاذان پس از چندی از عراق به نیشابور بازگشت و در آن‌جا اقامت گزید و در زمان حکومت عبدالله بن طاهر بر خراسان (۲۱۴- ۲۳۰ق) به جهت تشیّع مورد تفتیش عقاید قرار گرفت و از نیشابور نفی شد. [۳۳]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۳۹ -۵۴۰، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
در زمان امام حسن عسکری (علیه السلام) (۲۵۴-۲۶۰ق) ابن شاذان یکی از معتبرترین عالمان امامی خراسان به شمار می‌رفت و کشی از ارتباط دورادور او با آن حضرت خبر داده است [۳۴]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۴۲ -۵۴۳، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۳۵]
محمد طوسی، الرجال، ص۴۳۴، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۰م.
یک روایت نیز از حضور او در بیهق در اواخر عمر گزارش می‌دهد. [۳۶]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۴۳، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۵ - وفاتابن شاذان سرانجام در اواخر ۲۵۹ق در بستر بیماری افتاد و در اوایل ۲۶۰ق درگذشت [۳۷]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۳۸]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۴۳، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
و مقبره وی هم اکنون در نیشابور باقی است.۶ - برجسته‌ترین جنبه علمیبرجستهترین جنبه علمی شخصیت ابن شاذان کلام اوست، چنانکه طوسی [۳۹]
محمد طوسی، الفهرست، ص۱۲۴، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
از وی به عنوان متکلمی جلیل القدر یاد کرده است. برپایه اطلاعات اندکی که در دست است، اساس تعالیم کلامی ابن شاذان، پس از شهادتین، اقرار به حجت خداوند و اقرار به «ماجاء من عندالله» است. [۴۰]
فضل ابن شاذان، العلل، ج۱، ص۱، به کوشش احمد پاکتچی، منتشر نشده.
[۴۱]
محمد طوسی، ج۱، ص۵۳۹، اختیار معرفة الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۴۲]
محمد طوسی، ج۱، ص۵۴۰، اختیار معرفة الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۷ - معتقد به عقاید امامیهکلیات عقیده او در باب امامت با عقاید امامیه تطابق کامل دارد. زیرا او استحقاق امامت را به نص‌ّ می‌داند و امام را مفترض الطاعة می‌شمرد [۴۳]
فضل ابن شاذان، العلل، ج۱، ص۳، به کوشش احمد پاکتچی، منتشر نشده.
و این را که در زمان واحد بیش از یک امام بر روی زمین باشد، ناممکن می‌داند. [۴۴]
فضل ابن شاذان، العلل، ج۱، ص۴، به کوشش احمد پاکتچی، منتشر نشده.
او در کتاب العلل [۴۵]
فضل ابن شاذان، العلل، ج۱، ص۱-۴، به کوشش احمد پاکتچی، منتشر نشده.
و در مناظراتی که از وی نقل شده، [۴۶]
علی سید مرتضی، الفصول المختارة، ج۱، ص۸۳ - ۸۵، نجف، کتابخانه حیدریه.
[۴۷]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۳۹، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
ادله خود را بر اثبات امامت حضرت علی (علیه السلام) و نفی امامت شیخین و برخی دیگر از مسائل امامت بیان کرده است. او به اساس رجعت قائل بود [۴۸]
جم، فضل ابن شاذان، مختصر اثبات الرّجعة، به کوشش باسم موسوی، تراثنا، قم، ۱۴۰۹ق، شم ۱۵.
و در مسأله‌ای چون ازدواج عمر با ام‌کلثوم دختر امام علی (علیه السلام) معتقد بود که آن ام‌کلثوم دیگری بوده است. [۴۹]
حسن قمی، تاریخ قم، ج۱، ص۱۹۳، ترجمه حسن بن علی قمی، به کوشش جلال‌الدین تهرانی، تهران، ۱۳۶۱ش.
۸ - نظرات ویژهبا اینهمه گفته‌اند که او در برخی مسائل امامت نظرات ویژه‌ای داشت. وی با این عقیده که امامان به بواطن امور آگاهند و علم الهی لاینقطع به ایشان می‌رسد، موافق نبود و معتقد بود پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) دین را به طور کامل آورده و امامان پس از او علم خود را از سرچشمه پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) فراگرفته‌اند. [۵۰]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۴۰ -۵۴۱، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
گفته شده ابن شاذان وصی‌ّ ابراهیم (علیه السلام) را بر‌تر از وصی‌ّ پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) می‌دانست و این به مفهوم تفضیل انبیا بر ائمه است، [۵۱]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
ولی یکی از هواداران معاصرش این سخن را اتهامی به وی دانسته است. [۵۲]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
با مقایسه روایت کشّی با متن العلل چنین بر می‌آید که اقرار به «ماجاء من عندالله» در کلام ابن شاذان از اعتبار خاصی برخوردار است. به عنوان مثال براساس روایت کشی او آیات مربوط به استوای بر عرش را در مورد خداوند به همان معنای ظاهری آن گرفته و به نوعی تجسیم قائل شده است؛ در عین حال صفات خداوند را برخلاف مفهوم عادی آن در مورد انسان‌ها دانسته و بر اینکه هیچ یک از مخلوقات با خداوند شباهتی ندارند، تأکید کرده است. [۵۳]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۴۰، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۵۴]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۴۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۵۵]
ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ج۳، ص۲۲۸، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م.
البته می‌توان در درک دقیق راویان از جزئیات سخن ابن شاذان تردید کرد، ولی اساس انتساب اینگونه مطالب را به وی نباید کاملاً مردود شمرد، به خصوص اینکه ابن شاذان خود را خلف هشام بن حکم، یونس بن عبدالرحمان و سکاک خوانده است، [۵۶]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۳۹، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
بلکه باید در درک معنای تجسیم در عقیده او و اسلافش دقّت به خرج داد. [۵۷]
ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ج۳، ص۲۲۸، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م.
به طور کلی عقیده ابن شاذان در باب صفات الهی، آنگونه که نقل شده است، قرابت زیادی به عقاید سلفیان اهل سنّت دارد.در مورد رابطه ابن شاذان با دیگر مذاهب امامیه باید گفت او در عراق با مشایخ فطحی و واقفی رابطه نزدیکی داشته است. ۹ - شرکت در مجالس مناظرهوی در مجالس مناظره ابن فضال، بزرگ‌ِ فطحیان، شرکت می‌جست و مورد علاقه وافر او بود. [۵۸]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۱۶، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
در میان مشایخ او برخی دیگر از فطحیان چون علی بن اسباط دیده می‌شود. [۵۹]
محمد طوسی، الغیبة، ج۱، ص۲۸۴، تهران، ۱۳۹۸ق.
از مشایخ واقفی او نیز سیف بن عمیره، عثمان بن عیسی، عبدالله بن قاسم حضرمی و عبدالله بن جبله را می‌توان یاد کرد. [۶۰]
محمد طوسی، الغیبة، ج۱، ص۲۸، تهران، ۱۳۹۸ق.
[۶۱]
محمد طوسی، الغیبة، ج۱، ص۱۰۲، تهران، ۱۳۹۸ق.
[۶۲]
محمد طوسی، الغیبة، ج۱، ص۲۷۱، تهران، ۱۳۹۸ق.
[۶۳]
محمد طوسی، الغیبة، ج۱، ص۲۸۳، تهران، ۱۳۹۸ق.
۱۰ - رابطه با امام حسن عسکریدر مورد رابطه او با امام حسن عسکری (علیه السلام) روایات بر دو دسته است: در یک دسته سخنانی از آن حضرت در عتاب و سرزنش وی وارد شده [۶۴]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۴۱، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۶۵]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۴۳، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
و در برخی ترحم امام (علیه‌السلام) نسبت به وی و مدح او دیده می‌شود. [۶۶]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۶۷]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۴۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۶۸]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۴۳، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۱۱ - درگیر با گروه‌های فکریفهرستی که نجاشی و طوسی [۷۰]
محمد طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۴، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
از آثار ابن شاذان ارائه می‌کنند، نشان می‌دهد که او با گروه‌های فکری گوناگونی درگیر بوده و بر آنان ردیه‌ها نوشته است. از آن جمله می‌توان از معتزله، معطّله، مرجئه، خوارج و غالیان شیعه یاد کرد. در این میان ردیه او بر کرّامیه که مؤسس آن در ۲۵۵ق وفات یافته، به خصوص ردیه او بر قرامطه که تنها اندکی پیش از ۲۶۴ق پای گرفته‌اند، نیازمند تأمل و مطالعه است. خود ابن شاذان نیز مورد نقض مخالفان قرار گرفته است. [۷۱]
احمد نجاشی، الرجال، ج۱، ص۳۸۸، به کوشش موسی زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۷۲]
محمد طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۶۱، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
ابن جنید اسکافی متکلم امامی سده ۴ق که از بعضی جهات به ابن شاذان نزدیک است، کتابی در دفاع از او تألیف کرده است. ۱۲ - شناخته شدن به عنوان فقیهابن شاذان به عنوان یک فقیه نیز شناخته می‌شد [۷۴]
محمد طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۴، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
و محقق حلّی [۷۵]
جعفر محقق حلّی، المعتبر، ایران، ج۱، ص۷، ۱۳۱۸ق.
او را در زمره فقیهان درجه اول امامیه شمرده است، با اینهمه اطلاعات باقی مانده از فقه او اندک است. بخشی از فقه ابن شاذان که مخالفت بارزی با نظرات مشهور امامیه ندارد، در کتاب العلل او قابل دسترسی است. ولی این کتاب تنها مباحث مربوط به عبادات را شامل می‌شود. چنانکه از تلویح ابن بابویه [۷۶]
محمد ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۱۹۷، نجف، ۱۳۷۶ق.
و تصریح سید مرتضی [۷۷]
محمد مهدی بحرالعلوم، الرجال، ج۳، ص۲۱۵، تهران، ۱۳۶۳ق.
برمی‌آید، ابن شاذان به حجیت قیاس مستنبط العلّه قائل بوده است. [۷۸]
حسن علامه حلّی، مختلف الشیعة، ج۵، ص۱۷۹، ایران، ۱۳۲۴ق.
برخورد علت گرایانه او با احکام شرعی در سراسر العلل نیز مؤیدی بر این امر است. به هر حال قول به حجّیت قیاس نزد فقیهان امامیه کم‌نظیر بوده و تنها برخی چون یونس بن عبدالرحمان، که ابن شاذان خود را خلف او می‌دانست، بدان قائل بوده‌اند. [۷۹]
محمد مهدی بحرالعلوم، الرجال، ج۳، ص۲۱۵، تهران، ۱۳۶۳ق.
۱۳ - ثقه بودنابن شاذان به عنوان بک راوی در سلسله اسناد بسیاری از احادیث امامیه قرا گرفته، و نجاشی به توثیق او تصریح کرده است. کشّی در مواضع بسیاری به نظرات و جرح و تعدیلهای او درباره محدّثان استناد جسته است. [۸۱]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۴۴۶، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۱۴ - آثارآثار او را بالع بر ۱۸۰ عنوان دانسته‌اند که برخی از آن‌ها را که در کلام و فقه است، نجاشی در رجال و طوسی در فهرست [۸۳]
محمد طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۴- ۱۲۵، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
آورده‌اند، از جمله:۱. اثبات الرجعة، که نجاشی آن را ذکر کرده و منتخبی از آن به کوشش باسم موسوی در مجله تراثنا (شم ۱۵، قم، ۱۴۰۹ق) به چاپ رسیده است؛ ۲. الطلاق، که نجاشی و طوسی [۸۵]
محمد طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۴- ۱۲۵، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
از آن یاد کرده‌اند و کلینی [۸۷]
محمد کلینی، الکافی، ج۶، ص۹۳-۹۶، تهران، ۱۳۷۷ق.
قطعاتی از آن را نقل کرده که ظاهراً برگرفته از همین کتاب اوست؛۳. العلل، در علل مربوط به عبادات است که نجاشی و طوسی [۸۸]
محمد طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۴- ۱۲۵، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
آن را ذکر کرده‌اند؛۴ و ۵ و ۶. الفرائض الکبیر و الفرائض الاوسط و الفرائض الصغیر [۹۰]
محمد طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۲۴- ۱۲۵، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
۷. مسائل البدان، که نجاشی بدان اشاره کرده و طوسی دربرخی از آثارش بخشهایی از آن را نقل کرده است [۹۳]
شرف‌الدین استرابادی، تأویل الا¸یات، ج۱، ص۲۳۶، قم، ۱۴۰۷ق.
۸. یوم و لیلة، که گفته شده به نظر امام حسن عسکری (علیه السلام) رسیده و مورد تأیید آن حضرت قرار گرفته است [۹۴]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۹۵]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۴۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
کشی از برخی آثار رجالی ابن شاذان بهره گرفته است. [۹۶]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۱۱۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۹۷]
محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۲۰، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۱۵ - آثار منسوبشایان ذکر است که کتابی با عنوان الایضاح به کوشش جلال الدین محدث در تهران در ۱۳۵۱ش به نام فضل بن شاذان (به عنوان مؤلف) منتشر شده و سپس در بیروت در ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م تجدید چاپ شده است. هیچ یک از متقدّمان این کتاب را به ابن شاذان نسبت نداده‌اند و این نسبت نخستین بار در سده ۱۱ق در آثار فیض کاشانی به چشم می‌خورد. [۹۸]
محمد محسن فیض کاشانی، الاصول الاصلیة، ج۱، ص۵، به کوشش جلال‌الدین محدّث، تهران، ۱۳۴۹ش.
مؤلف در الایضاح به نقض مخالفان امامیه به طور اعم و معتزله، جهمیه، مرجئه، خوارج و اصحاب حدیث به طور اخص پرداخته است. تنها سند موجود در این کتاب که می‌تواند در تشخیص طبقه مؤلف مفید باشد، عبارت «و حدّثنا ابن ابی شریح» [۹۹]
الایضاح، منسوب به ابن شاذان، ج۱، ص۳۶۶، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۵۱ش.
که اگر آن را تصحیف «ابن ابی سریج» (د بعد از ۲۴۰ق) بدانیم، چندان به اینکه مؤلف کتاب ابن شاذان باشد، کمک نمی‌کند. به هر حال با این عبارت می‌باید با احتیاط برخورد شود. شاهد دیگر موجود در کتاب [۱۰۰]
الایضاح، منسوب به ابن شاذان، ج۱، ص۳۴۱، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۵۱ش.
این است که مؤلّف گذاردن نام فرائض بر مبحث مواریث را از برساخته‌های اهل سنت می‌شمرد، حال آنکه ابن شاذان، چنانکه ذکر شد، ۳ کتاب با عنوان الفرائض تألیف کرده است. شاهد دیگر اینکه سید مرتضی در الشافی [۱۰۱]
علی سید مرتضی، الشافی، ج۱، ص۲۴۲، ایران، ۱۳۰۱ق.
مطالبی را که احتمالاً از کتاب الایضاح گرفته، به ابن شاذان نسبت نداده است. [۱۰۲]
الایضاح، منسوب به ابن شاذان، ج۱، ص۱۳۵-۱۳۹، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۵۱ش.
جلال‌الدین محدث در مقدمه الایضاح سعی کرده با ذکر شواهدی صحت انتساب کتاب را به ابن شاذان ثابت کند.۱۶ - فهرست منابع(۱) ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م. (۲) محمد ابن بابویه، التوحید، به کوشش هاشم حسینی، تهران، ۱۳۸۷ق. (۳) محمد ابن بابویه، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۹ق. (۴) محمد ابن بابویه، عیون الاخبار، نجف، ۱۳۹۰ق. (۵) محمد ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، نجف، ۱۳۷۶ق. (۶) فضل ابن شاذان، مختصر اثبات الرّجعة، به کوشش باسم موسوی، تراثنا، قم، ۱۴۰۹ق، شم ۱۵. (۷) فضل ابن شاذان، العلل، به کوشش احمد پاکتچی، منتشر نشده. (۸) محمد ابن شهر آشوب، المناقب، قم، چاپخانه علمیه. (۹) شرف‌الدین استرابادی، تأویل الا¸یات، قم، ۱۴۰۷ق. (۱۰) الایضاح، منسوب به ابن شاذان، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۵۱ش. (۱۱) محمد مهدی بحرالعلوم، الرجال، تهران، ۱۳۶۳ق. (۱۲) احمد برقی، الرجال، تهران، ۱۳۴۲ش. (۱۳) علی سید مرتضی، الشافی، ایران، ۱۳۰۱ق. (۱۴) علی سید مرتضی، الفصول المختارة، نجف، کتابخانه حیدریه. (۱۵) محمد طوسی، اختیار معرفة الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش. (۱۶) محمد طوسی، الرجال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۰م. (۱۷) محمد طوسی، الغیبة، تهران، ۱۳۹۸ق. (۱۸) محمد طوسی، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه. (۱۹) حسن علامه حلّی، مختلف الشیعة، ایران، ۱۳۲۴ق. (۲۰) محمد محسن فیض کاشانی، الاصول الاصلیة، به کوشش جلال‌الدین محدّث، تهران، ۱۳۴۹ش. (۲۱) حسن قمی، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی قمی، به کوشش جلال‌الدین تهرانی، تهران، ۱۳۶۱ش. (۲۲) محمد کلینی، الکافی، تهران، ۱۳۷۷ق. (۲۳) جعفر محقق حلّی، المعتبر، ایران، ۱۳۱۸ق. (۲۴) احمد نجاشی، الرجال، به کوشش موسی زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق. ۱۷ - پانویس
۱۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابومحمد ابن‌شاذان»، ج۴، ۱۳۵۸. |